Για το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας μίλησε αποκλειστικά στο www.kanaliena.gr και την Αθηνά Δαβαρία, η Ψυχολόγος – Κλινική Νευροψυχολόγος, MSc Ιατρικής Αθηνών, Επισμηναγός Π.Α ε.α,Καθηγήτρια Κλινικής Νευροψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας SCG- Επιστημονικό Κολλέγιο Ελλάδας κα. Ευγενία Παπαχρηστοπούλου, με αφορμή τις σοκαριστικές γυναικοκτονίες που συγκλόνισαν την Ελλάδα.
Η γυναικοκτονία δεν συναντάται μόνο στη χώρα μας αλλά αποτελεί παγκόσμια μάστιγα. Υπολογίζεται ότι 50.000 γυναικοκτονίες σημειώνονται κάθε χρόνο παγκοσμίως, δηλαδή μία γυναίκα ανά δέκα λεπτά δολοφονείται…
Σύμφωνα, με δεδομένα από τη Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, το 2019 οκτώ γυναίκες δολοφονήθηκαν στην Ελλάδα από κάποιο μέλος της οικογένειάς τους, ενώ το 2020 οι δολοφονίες γυναικών από συγγενικό τους πρόσωπο ανήλθαν σε 13. Δυστυχώς, το 2021, 17 γυναίκες δολοφονήθηκαν στη χώρα μας.
κα. Παπαχρηστοπούλου την προηγούμενη χρονιά μετρήσαμε 17 εγκλήματα με θύματα γυναίκες. Γιατί το 2021 εκδηλώθηκε με τέτοια μαζικότητα το φαινόμενο;
Σίγουρα δεν είναι τυχαίο γεγονός. Από την αρχή της πανδημίας και κατά τη λήψη περιοριστικών μέτρων είχε προβλεφθεί η έξαρση της ενδοοικογενειακής βίας. Να ξεκαθαρίσω όμως ότι μιλάω για έξαρση και όχι για γένεση. Οι σχέσεις που αντιμετώπιζαν προβλήματα θα επιδείκνυαν επιδείνωση με τον αναγκαστικό περιορισμό. Όπως και έγινε. Ωστόσο, το 2021 παρακολουθήσαμε το φαινόμενο των γυναικοκτονιών και μάλιστα είδαμε ακραία και ιδιαίτερα ειδεχθή εγκλήματα. Σίγουρα το αίτιο δεν είναι ένα. Πρόκειται για αιτιοπαθογένεια με βαθιές ρίζες στην νοοτροπία του ρατσισμού και της υποτίμησης του ρόλου και της θέσης της γυναίκας. Παρά το γεγονός ότι η γυναίκα πλέον κατέχει δυναμικό και ενεργό ρόλο στην κοινωνία, εντούτοις η βαθιά νοοτροπία του σεξισμού δεν έχει ξεριζωθεί. Από μια άλλη οπτική η οικογένεια και οι σχέσεις είναι καθρέφτης της κοινωνίας όπου επικρατούν οι συνθήκες ανισότητας, εξάρτησης και εκμετάλλευσης όπου ο «ισχυρότερος» επιβάλλεται και ο «ασθενέστερος» καταπιέζεται με τον όποιο γίνεται αντιληπτή η δύναμη.
Τι είναι η έμφυλη βία;
Η έμφυλη βία είναι ένα σύνολο επιθετικών συμπεριφορών (π.χ ύβρεις, υποτιμήσεις, χειροδικίες, κ.λπ) με κριτήριο το φύλο, το οποίο υποτιμάται από αυτόν που τις εκδηλώνει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο αποδέκτης της είναι η γυναίκα. Ο ορισμός της βίας κατά των γυναικών στην ουσία αναφέρεται στις επιθέσεις από έναν δυνατό σε έναν αδύναμο όπου ως δύναμη εκλαμβάνεται μόνο η μυϊκή ή αλλιώς, η κυριαρχία, όπου εδώ εμπλέκονται και κοινωνικές προκτάσεις του τι σημαίνει κυριαρχία και τι όχι.
Ποια άτομα πλήττει; Και για ποιο λόγο; Παίζει ρόλο το μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο των γυναικών αυτών;
Η βία κατά των γυναικών δεν κάνει διακρίσεις. Παρατηρείται σε όλα τα έθνη, όλες τις φυλές, σε όλες τις ηλικίες ανεξάρτητα από την κοινωνικοοικονομική κατάσταση , παιδεία, μορφωτικό επίπεδο τόσο του δράστη όσο και των θυμάτων. Όσον αφορά τις γυναίκες/θύματα τα αίτια βρίσκονται στη νοοτροπία με την οποία μεγαλώνουν αρχικά και βέβαια στα χαρακτηριστικά προσωπικότητας π.χ χαμηλή αυτοεκτίμηση , ταύτιση με το ρόλο του θύματος κλπ. Τα δύο αυτά αίτια αλληλεμπλέκονται και αλληλεπιδρούν. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση γεννιέται και καλλιεργείται μέσα στους κόλπους της οικογένειας. Κανένα παιδί δε γεννιέται με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Οι ψυχαναλυτές συνδέουν τη βία με την επιθετικότητα και τις ματαιώσεις που υφίσταται ο άνθρωπος από τη γέννησή του.΄Οσες περισσότερες ματαιώσεις δέχεται τόσο περισσότερο επιρρεπής είναι στη βίαιη συμπεριφορά και στην επιθετικότητα. Και αυτό αφορά και τους δύο συμμετέχοντες σε αυτό το φαινόμενο: τόσο τους θύτες όσο και τα θύματα.
Ποιο είναι το προφίλ του δράστη; Πόσο έχει επηρεαστεί από το οικογενειακό του περιβάλλον;
Σύμφωνα με την προσέγγιση της κοινωνικής μάθησης, ο δράστης της κακοποίησης είτε έχει υπάρξει μάρτυρας βίας ή έχει ο ίδιος υποστεί βία, κυρίως στην οικογένεια καταγωγής. Επίσης το άτομο έχει ενισχυθεί από το περιβάλλον να είναι βίαιο από το οποίο δε μαθαίνει μόνο να είναι βίαιο, αλλά μαθαίνει να δικαιολογεί ηθικά και κοινωνικά αυτή τη συμπεριφορά. Έτσι ερμηνεύεται και το γεγονός ότι σε κάποιες οικογένειες υπάρχουν πολλαπλοί δράστες σωματικής ή/και σεξουαλικής βίας.
Άλλοι αποδίδουν το φαινόμενο στην άνιση κατανομή δύναμης στη σχέση. Η κακοποίηση των γυναικών από τους άνδρες είναι ένα θέμα που συνδέεται με τη κατάχρηση εξουσίας από την πλευρά των ανδρών. Η άσκηση ελέγχου και δύναμης πέρα από το συνειδητό επίπεδο μπορεί να γίνει και σε ασυνείδητο με καλυμμένο τρόπο. Επίσης, ακόμα και σήμερα ο τρόπος ανατροφής των δύο φύλων διαφέρει. Το αγόρι μαθαίνει από μικρό να καταπνίγει τα αισθήματα του πόνου και του φόβου. «Οι άντρες δεν κλαίνε», ενώ το συναίσθημα που είναι επιτρεπτό ως προς την εκδήλωσή του είναι ο θυμός. Στην κοινωνικοποίηση των αγοριών μεγάλο ρόλο παίζει η τιμωρία των παιδιών από τους γονείς τους. Έρευνες καταδεικνύουν ότι το ποσοστό χρήσης σωματικής τιμωρίας ανέρχεται στο 65,5%. Μεγαλύτερη χρήση στη σωματική τιμωρία γίνεται στα αγόρια. Τα αγόρια θεωρούνται περισσότερο «άτακτα» ενώ τα κορίτσια περισσότερο «ευάλωτα». Η στάση αυτή των γονιών απέναντι στην τιμωρία αντικατοπτρίζει την πολιτιστική έκφραση των κοινωνικών ρόλων. Σύμφωνα με μια πιο ιατρική προσέγγιση υποστηρίζεται ότι στα άτομα που παρουσιάζουν βίαιη συμπεριφορά υπάρχουν υψηλά ποσοστά ψυχοπαθολογίας. Έχει συνδεθεί η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας με την επιθετικότητα. Το άτομο με την εν λόγω διαταραχή εμπλέκεται εύκολα σε καβγάδες και ξυλοδαρμούς ενώ συχνά κακοποιεί τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Η διαταραχή αυτή εμφανίζεται στο 1% του γυναικείου και στο 4%-6% του ανδρικού πληθυσμού. Στην ουσία οι θύτες ενώ επιδεικνύουν κακώς εννοούμενη δύναμη είναι άτομα αδύναμα και ανασφαλή τα οποία μέσω της βίας και της πρόκλησης φόβου προσπαθούν να κυριαρχήσουν.
Ποια είναι τα είδη και οι μορφές της;
Η πιο συνήθης μορφή είναι η σωματική κακοποίηση: τραυματισμοί όπως μελανιές, γδαρσίματα, σπάσιμο οστών ή και σοβαρότεροι όπου το άτομο μπορεί να χρειαστεί νοσοκομείο ή χειρουργική επέμβαση ή ακόμα και να προκληθεί θάνατος όπως είδαμε το τελευταίο έτος. Σαν «μικρές» κακοποιήσεις αναφέρονται τα χαστούκια, οι ξυλιές , το τράβηγμα των μαλλιών. Οι μεγαλύτερες είναι: χτυπήματα και γροθιές στο πρόσωπο και στο κεφάλι, κλωτσιές και γροθιές σ’ όλο το σώμα, φράξιμο της αναπνοής μέχρι λιποθυμίας, σπρωξιές , πετάγματα και σύρσιμο του θύματος μέσα στο δωμάτιο ή από τη σκάλα ή πάνω σε αντικείμενα , καψίματα από σίδερο, τσιγάρο ή καυτά υγρά, τραύματα από πέταγμα αντικειμένων, μαχαιρώματα, ακρωτηριασμούς και τραύματα από πυροβόλα όπλα. Άλλη μορφή είναι η σεξουαλική κακοποίηση: ο εξαναγκασμός σε σεξουαλική πράξη με το θύτη παρά τη θέληση του θύματος. Αναφέρεται και ο συζυγικός βιασμός.
Αναφέρεται και η οικονομική μορφή κακοποίησης που περιλαμβάνει τον έλεγχο των εσόδων και εξόδων, την παρακράτηση χρημάτων από το θύμα, την προσπάθεια οικονομικής εξάρτησης του θύματος από το θύτη, την απόλυτη έγκριση των εξόδων από το θύτη, τον εξαναγκασμό του θύματος να «ζητάει» χρήματα από τον θύτη για τις προσωπικές ή οικογενειακές ανάγκες , την αφαίρεση του δικαιώματος του θύματος να διαχειρίζεται μόνο του το μισθό ή την περιουσία του και βέβαια η κοινωνική μορφή κακοποίησης η οποία συνίσταται στην κοινωνική απομόνωση του θύματος, στη στέρηση της ελευθερίας του, την απομάκρυνση από την εργασία.
Ποιες είναι οι επιπτώσεις για την ψυχική και συναισθηματική υγεία;
Οι επιπτώσεις πολλές και πολυεπίπεδες. Η ψυχική και συναισθηματική υγεία πλήττονται καθοριστικά αλλά οι επιπτώσεις είναι εμφανείς ακόμα και στη λειτουργικότητα του ατόμου που δέχεται βία. Η κατάσταση που βιώνεται έχει επίπτωση στην προσοχή/συγκέντρωση, επαγγελματική απόδοση. Υπονομεύει σαφώς τον γονεϊκό ρόλο αλλά και κάθε ρόλο της γυναίκας καθώς και την κοινωνική της λειτουργικότητα. Σιγά – σιγά αποσύρεται, νιώθει χαμένη, μη ενεργό και ισότιμο μέλος της κοινωνίας. Το συναίσθημα της έχει κατακερματιστεί, ενώ πολλές γυναίκες έρχονται αντιμέτωπες με την κατάθλιψη.
Γιατί οι γυναίκες που έχουν υποστεί κακοποίηση θεωρούν ότι φταίνε οι ίδιες για αυτό;
Αυτό είναι το οξύμωρο. Υπάρχει ταύτιση με το ρόλο του θύματος, αφού προϋπάρχει η χαμηλή αυτοεκτίμηση. Συνήθως αυτά τα μοντέλα έχουν ξαναβιωθεί και η γυναίκα ρίχνει τα βάρη στον εαυτό της όπως τα έριχνε όταν ήταν παιδί. Τα θύματα κακοποίησης συχνά έχουν ξαναζήσει κακοποίηση στη γονεϊκή οικογένεια. Το άτομο που βιώνει επεισόδια έντονης και επαναλαμβανόμενης βίας αναπτύσσει σε γνωστικό, συμπεριφορικό και συναισθηματικό επίπεδο μία «αντίδραση μαθημένης αβοηθησίας» σύμφωνα με την οποία μπαίνει σε μία διαδικασία αποδοχής της κατάστασης και ενοχών επειδή πιστεύει ότι δεν επιδέχεται αλλαγή και ότι το ίδιο δε μπορεί να την ελέγξει. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του χωρίς δυνατότητες αντίδρασης και επιλογής πέρα από αυτήν της παθητικής αποδοχής με στόχο πάντα να ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο.
Τι κρατάει τις γυναίκες σε σχέσεις κακοποιητικές; Γιατί αργούν να καταγγείλουν τον σύντροφό τους για ξυλοδαρμό κ.λ.π;
Ένα χαρακτηριστικό αυτών των σχέσεων είναι ότι το γεγονός της βίας «ξεχνιέται εύκολα», συνήθως ένα βίαιο επεισόδιο ακολουθείται από περίοδο υπερβολικής καλοσύνης και εκδηλώσεων αγάπης από τον θύτη, δώρα, περιποιήσεις. Το μοντέλο αυτό συμπεριφοράς αυξάνει τους συναισθηματικούς δεσμούς και μειώνει την ικανότητα του θύματος για οποιαδήποτε λήψη απόφασης. Ενώ στις περιόδους κακοποίησης επικρατεί η απόγνωση του θύματος και η έλλειψη ελπίδας, στις περιόδους ειρήνης υπάρχει ελπίδα και ανακούφιση. Το χαρακτηριστικό των συναισθημάτων του θύματος είναι οι μεταπτώσεις στη διάθεση, σαν αποτέλεσμα των κύκλων βίας. Το κυρίαρχο συναίσθημα είναι ο φόβος ο οποίος συνήθως «κλειδώνει» το θύμα σε ατέρμονους κύκλους βίας. Η γυναίκα προσπαθεί να ανακουφίσει το φόβο της με σκέψεις όπως «δεν θα ξαναγίνει», «ήταν τυχαίο», «ε δεν ήταν δα και τόσο τρομερό» , καλλιεργεί την ελπίδα μέσα της, οικειοποιείται την κατάσταση μέχρι την επόμενη φορά. Συχνά τα θύματα δεν ζητούν βοήθεια με τη λανθασμένη πεποίθηση ότι η κατάσταση θα ξεπεραστεί.
Ποια είναι τα πρώτα σημάδια που πρέπει να ανησυχήσουν τις γυναίκες;
Τα πρώτα σημάδια μπορεί να περάσουν απαρατήρητα. Εκρήξεις καλοσύνης όπως δώρα με σκοπό τον περιορισμό, την απομόνωση, την αποξένωση από τον φιλικό ή οικογενειακό περίγυρο. Υπερβολική φροντίδα και νοιάξιμο με σκοπό την υποχρέωση του θύματος και την αναγνώριση του θύτη ως μοναδικό στη ζωή τους. Απαιτήσεις να περνάει η γυναίκα τον περισσότερο χρόνο μαζί τους, επικρίσεις, υποτιμήσεις, συγκρίσεις, ειρωνικά σχόλια, χλευασμοί. Επίσης, σκηνές ζηλοτυπίας και προσπάθεια μονοπώλησης του ενδιαφέροντος του θύματος.
Υπάρχει και η ψυχολογική βία;
Βέβαια, η οποία συνήθως προϋπάρχει και είναι ύπουλη, εννοώντας ότι δε γίνεται αντιληπτή από το άτομο που τη δέχεται. Η ψυχολογική βία ή κακοποίηση, συνίσταται στον έλεγχο των κινήσεων και των σχέσεων με άλλους ανθρώπους, στη στέρηση της ελευθερίας, τη συστηματική υποτίμηση, τις ταπεινώσεις, την προσβολή της αξιοπρέπειας, τους εκβιασμούς και κάθε είδους εξευτελισμούς. Επίσης, είναι οι διάφορες απειλές για τη σωματική ακεραιότητα ή η στέρηση των παιδιών όπως και η προσπάθεια δημιουργίας τρομοκρατικού κλίματος με αποδόσεις κατηγοριών προς το θύμα. Η ψυχολογική βία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη λεκτική η οποία είναι όλες οι παραπάνω συμπεριφορές που εκφέρονται λεκτικά με φωνές και εξυβρίσεις.
Πως μπορεί να βοηθήσει το οικογενειακό περιβάλλον. Υπάρχουν συγκεκριμένα μηνύματα και συμπεριφορές που πρέπει να τους πούμε; Το ρωτώ γιατί πολλές γυναίκες – θύματα κακοποίησης παραμένουν με τον σύντροφο που τις κακοποιεί γιατί πιστεύουν πως θα αλλάξει και έχουν κλειστά αυτιά σε οποιονδήποτε τους πει να εγκαταλείψουν την σχέση τους.
Η γυναίκα-θύμα κακοποίησης για να φύγει πρέπει να δυναμώσει συναισθηματικά και ψυχολογικά. Κλείνουν τα αυτιά τους γιατί κυριαρχεί ο φόβος. Δεν βρίσκουν το κουράγιο να σπάσουν τον κύκλο της βίας. Η οικογένεια το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να υποστηρίζει τη γυναίκα/θύμα, να γίνει μια αγκαλιά θαλπωρής και ασφάλειας προκειμένου να κατανοήσει την κατάστασή της και να απομακρυνθεί από τη βίαιη σχέση. Επικρίσεις, σχόλια, πικρόχολες διαπιστώσεις δε βοηθάνε χωρίς αποδείξεις αποδοχής, κατανόησης και στήριξης.
Όταν υπάρχουν και παιδιά στην οικογένεια το πρόβλημα γίνεται τραγικό. Βιώνουν αναγκαστικά την κακοποίηση και θυματοποίηση της μητέρας τους. Αυτό πόσο θα επηρεάσει τη μετέπειτα πορεία της ζωής τους;
Σίγουρα τα παιδιά είναι τα «άλλα» θύματα της κακοποίησης. Ακόμα και απλοί παρατηρητές κακοποιούνται και αυτά. Μαθαίνουν να ζουν με τη βία, τη βιώνουν σα φυσιολογική έκφανση της ζωής και είναι πολύ πιθανό να πάρουν τον δικό τους ενεργό ρόλο σα θύτες ή θύματα αργότερα. Σίγουρα η έκθεση στη βία έχει πολυποίκιλες επιπτώσεις στην ψυχολογία και στο συναίσθημα των παιδιών. Πολλές φορές τα παιδιά ενοχοποιούν τον εαυτό τους, μαθαίνουν να ζουν με το φόβο, καταπιέζουν το θυμό τους ή τον εκδηλώνουν ακραία. Έχουν επιπτώσεις στις σχολικές επιδόσεις, στις σχέσεις με τους συνομηλίκους και γενικότερα στην κατάκτηση της δικής τους ταυτότητας. Σαν ενήλικες είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσουν προβλήματα με τις δικές τους σχέσεις.
Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσει μία γυναίκα για να βγει από μία κακοποιητική σχέση. Να δει ειδικό, να ζητήσει βοήθεια από ξενώνες για κακοποιημένες γυναίκες;
Το πρώτο βήμα είναι η ψυχική ενδυνάμωση της γυναίκας. Το στοίχημα βρίσκεται στην αντιμετώπιση του φόβου. Η υποστήριξη από ειδικούς, δομές, οικογένεια σίγουρα βοηθάει να κατανοήσει ότι δεν είναι μόνη της. Μόνη της βέβαια χρειάζεται να πάρει την απόφαση να αποτανθεί σε ειδικούς, δικαιοσύνη, δομές. Και αυτό είναι το πιο δύσκολο βήμα.
Τι ρόλο παίζει η δημοσιοποίηση των εγκλημάτων στην αποτροπή τους;
Από τη πλευρά των θυμάτων βοηθάει αρκετά στη συνειδητοποίηση ότι δε συμβαίνει μόνο σε εκείνες. Ότι μπορεί να βρεθεί λύση. Ότι οι πράξεις είναι εγκληματικές και ότι μπορεί να δοθεί λύση στον κύκλο της βίας. Βοηθάει σίγουρα στην κινητοποίηση της κοινωνίας γιατί μέχρι πρότινος τα γεγονότα αυτά αποτελούσαν ιδιωτικές καταστάσεις και δεν επιτρεπόταν να αναμιχθεί κάποιος. Από την άλλη πλευρά για τους δράστες δεν αποτελεί παράδειγμα προς αποφυγή, αλλά αντίθετα όπως είδαμε κυριαρχεί ο μιμητισμός. Μιμείται βέβαια αυτός με τη νοσηρή σκέψη και νοοτροπία. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που θα πρέπει να λάβει υπόψη της η πολιτεία.
Η έμφυλη βία παρότι καθημερινό φαινόμενο παραμένει αόρατο καθώς το ποσοστό καταγγελιών είναι μικρό καθώς πολλές γυναίκες δεν έχουν μάρτυρα. Ενώ υπάρχουν εκατοντάδες άνθρωποι που έχουν ακούσει και τους ξυλοδαρμούς και τους έχουν δει κιόλας. Ακόμα δηλαδή υπάρχει η νοοτροπία πως ό,τι γίνεται μέσα σε ένα σπίτι είναι τα εν οίκω μη εν δήμω… Εάν δεν γνωρίζεις προσωπικά μια γυναίκα, αλλά γίνεται ένα περιστατικό μπροστά σου, τυχαίνει να είσαι εκεί την ώρα που συμβαίνει, τι κάνεις;
Αυτό που θα πρέπει να γίνει άμεσα -αν είναι δυνατό- είναι να απομακρυνθεί το θύμα ή τα θύματα από τη βίαιη κατάσταση με όποιον τρόπο είναι πρόσφορος εκείνη τη στιγμή και να μεταφερθεί σε ασφαλές μέρος. Κατά δεύτερο λόγο θα πρέπει να κληθεί η αστυνομία. Υπάρχουν τμήματα ενδοοικογενειακής βίας στην Ελληνική Αστυνομία που ασχολούνται με παρόμοιες υποθέσεις. Αν υπάρχουν και παιδιά που κακοποιούνται, ακόμα και σα θεατές, καλό θα ήταν να γίνει τηλεφωνική κλήση στο Χαμόγελο του Παιδιού.
Αθηνά Δαβαρία
